Terminem afazja dziecięca określa się pierwotne zaburzenia zachowania językowego wynikające z patologii mózgowej, które nie są rezultatem głuchoty, niedorozwoju umysłowego lub zaburzeń emocjonalnych. Wymienia się dwie postacie kliniczne afazji dziecięcej:

afazja wrodzona – (określana też jako: dysfazja rozwojowa, afazja wrodzona) – są to specyficzne zaburzenia rozwoju mowy w wyniku wrodzonej, okołoporodowej lub występującej w pierwszych miesiącach życia dziecka patologii mózgowej; mowa dziecka nigdy nie rozwijała się normalnie; jednocześnie termin „specyficzne” oznacza, że zaburzenia mowy nie są wtórną konsekwencją innych zaburzeń wynikających z dysfunkcji mózgu

afazja nabyta – jest to zaburzenie językowego rozwoju wywołane dysfunkcją mózgową nabytą najwcześniej w 2.r.ż (i później). Dolna granica wieku dysfunkcji mózgowej została ustalona z praktycznego punktu widzenia. U dziecka 2-letniego zaczyna rozwijać się język; dziecko rozumie wypowiedzi innych osób i zaczyna formułować własne wypowiedzi. W ocenie afazji nabytej ważne jest stwierdzenie, że do momentu uszkodzenia mózgu, rozwój mowy dziecka przebiegał normalnie.

Objawy afazji wrodzonej

Można wydzielić przynajmniej dwie grupy zaburzeń, gdzie w pierwszej dominują objawy trudności w ekspresji werbalnej a zaburzenia rozumienia są mniejsze (są to zaburzenia ekspresyjno-receptywne), a w drugiej dominują zaburzenia rozumienia, zaś trudności w ekspresji są mniejsze (są to zaburzenia receptywno-ekspresyjne).

Do zaburzeń ekspresyjno-receptywnych należą:

  • Dyzartria, w której podstawowym zaburzeniem są trudności w kontroli ruchowej narządów artykulacyjnych;
  • Niewyraźna artykulacja, w której podstawowym zaburzeniem są trudności w koordynacji i integracji ruchów narządów artykulacyjnych;
  • Trudności w poszukiwaniu słów i błędy w budowaniu zdań.

W zaburzeniach receptywno-ekspresyjnych dominują trudności w percepcji słuchowej dźwięków werbalnych, prowadząc do zniekształcenia wzorców wyrazów (typowymi błędami są parafrazje głoskowe).

W praktyce wymienia się kilka rodzajów często obserwowanych zaburzeń, a należą do nich:

  • Werbalna agnozja słuchowa – podstawą zaburzeń są trudności w rozpoznawaniu dźwięków werbalnych. Obserwuje się głębokie zaburzenia rozumienia mowy, ale dziecko rozumie gesty i wykonuje instrukcje niewerbalne. Mówienie jest zredukowane; dziecko nie wypowiada się spontanicznie, nie powtarza, w głębszej formie może wystąpić mutyzm afatyczny. Gdy objawy zaburzeń rozumienia są nieco mniejsze, dziecko może nauczyć się pisać i czytać, ale w ograniczonym stopniu (np. niemożliwe jest czytanie głośno);
  • Dyspraksja werbalna – charakterystycznymi objawami jest mutyzm (milczenie) lub bardzo zredukowana ekspresja słowna przy zaburzeniach rozumienia nieznacznego stopnia. Obserwuje się przede wszystkim błędy artykulacyjne, ale także odpowiedzi monosylabami, urywane niedokończone zdania.
  • Błędy w programowaniu fonologicznym – dosyć dobre rozumienie i możliwość wypowiadania długich tekstów przy prawidłowej intonacji i zachowaniu fraz (np. poprawny akcent kończący zdanie), ale poszczególne słowa wypowiedzi są mało czytelne lub nieczytelne. Czasami ta postać zaburzeń przypomina etap rozwoju mowy dziecka w wieku 2-2,5 roku, gdy zaczyna się ono bawić słowami, tworząc np. nowe wymyślone przez siebie wyrazy (na podstawie znanych mu wzorców fonologicznych), które są rozumiane przez najbliższe otoczenie, ale które są niezrozumiałe dla innych. Jeżeli etap ten utrzymuje się w 3,4 roku życia a nawet później i takie przejawy dominują w mowie dziecka; można uznać, że są to objawy dysfazji rozwojowej typu zaburzeń programowania fonologicznego.
  • Trudności w rozumieniu pełnych wypowiedzi – mowa dziecka jest płynna, poprawna fonologicznie i syntaktycznie. Trudności dotyczą rozumienia pełnych wypowiedzi. Nie jest zaburzona pamięć i dziecko jest zdolne do powtarzania nawet długich zdań, których jednak nie rozumie i nie może ich wypowiedzieć spontanicznie.
  • Trudności fonologiczno-syntaktyczne – zaburzenia są podobne do objawów afazji Broca u dorosłych, ale w większym stopniu zaburzone jest rozumienie mowy. Ekspresja jest zredukowana, pojawiają się błędy artykulacyjne, parafazje i styl telegraficzny w budowie zdań. U dzieci zaburzone jest nazywanie, zaś w piśmie wymienione objawy są głębsze niż w mówieniu.
  • Trudności leksykalno-syntaktyczne – podstawowym objawem są zaburzenia nazywania i trudności w znajdowaniu potrzebnych słów. Ostatni objaw może być przyczyną trudności w formułowaniu zdań (występują parafazje – przekręcanie wyrazów lub tzw. zdania puste informacyjnie, z dużą ilością wtrąceń itp.). Gramatycznie zdania są dość poprawne.

Objawy afazji nabytej

Najczęściej wymienia się następujące charakterystyczne cechy w afazji nabytej u dzieci:

  • częsta obecność autyzmu
  • rzadko spotykane parafazje i incydentalne przypadki żargon-afazji
  • pojawiające się z różną częstością zaburzenia czytania, pisania, trudności artykulacyjne, trudności w nazywaniu oraz zaburzenia rozumienia

 

Objawy pozwalają na rozróżnienie trzech rodzajów (typów) dysfazji, afazji dziecięcej:

1. Typu ekspresyjnego – charakteryzuje się niewykształceniem lub zanikiem mowy spontanicznej przy dobrym rozumieniu. W tym typie afazji występują zaburzenia umiejętności samodzielnego mówienia, nazywania i powtarzania. Jest on charakterystyczny zarówno dla rozwojowe, jak i nabytej dysfazji, afazji dziecięcej:

  • w przypadku rozwojowej afazji, dysfazji dziecięcej – mowa przez dłuższy czas się nie wykształca. W przypadku rozwojowe dysfazji (zwykle rozpoznawanej przed 3.r.ż) około połowa dzieci „wyrasta” z tych zaburzeń, podczas gdy u pozostałej części zaburzenia ekspresji mowy utrzymują się długo. Cechą charakterystyczną są zaburzenia artykulacji, choć mogą się też pojawiać zaburzenia płynności mowy i formułowania wypowiedzi oraz błędy w strukturze języka;
  • w typie nabytym – przebieg i rokowania związane są ze stopniem i umiejscowieniem patologii mózgu oraz wiekiem dziecka i stopniem rozwoju języka w czasie wystąpienia zaburzeń. Podobnie jest w przypadku nabytej, percepcyjno-ekspresyjnej dysfazji dziecięcej leczenie może doprowadzić do całkowitego ustąpienia objawów, może doprowadzić do częściowego odzyskania zdolności ekspresji mowy lub też nie przynieść żadnych efektów. Znane są też przypadki wzmacniania defektów.

2. Typu percepcyjnego – występuje tylko w przypadku dysfazji nabytej, która charakteryzuje się zachowaniem zdolności ekspresji mowy przy częściowo lub całkowicie (afazja) zniesionej zdolności percepcji mowy. Dziecko słyszy i mówi, ale nie rozumie swoich słów ani cudzych przekazów słownych. Zachowana jest mowa spontaniczna, powtarzanie, nazywanie, natomiast całkowicie lub częściowo zaburzone jest rozumienie mowy, cechuje je agramatyzm i wielomówność.

3. Typu percepcyjno-ekspresyjnego – z przewagą zaburzeń ekspresji mowy lub zaburzeń percepcji mowy. Ten rodzaj dysfazji może nastąpić w obu postaciach – rozwojowej i nabytej:

  • przy rozwojowej dysfazji obserwuje się powolny rozwój sprawności językowej. Mowa może pojawić się późno i wolno przechodzić przez kolejne stadia rozwojowe
  • w typie nabytym, który może pojawić się w każdym wieku od momentu rozpoczęcia procesu kształtowania i rozwoju mowy – przebieg i rokowania związane są z lokalizacją patologii mózgu, wiekiem dziecka oraz stopniem opanowania przez nie języka w chwili wystąpienia zaburzenia. Terapia czasami prowadzi do szybkiej i całkowitej poprawy zdolności językowych, w innych przypadkach uzyskuje się jedynie niewielką poprawę, a gdy zaburzenie ma charakter postępujący, obserwuje się wzmacnianie defektów.

Afazja rozwojowa a proste (samoistne)opóźnienie rozwoju mowy

  • odróżnienie tych zespołów jest bardzo trudne, a do wieku 3-4 lat wręcz niemożliwe, do 5 r.ż nie ma żadnej różnicy pomiędzy nimi
  • w obu przypadkach obserwuje się początkowy brak i opóźnienie rozwoju mowy
  • gdy opóźnienie rozwoju mowy utrzymuje się powyżej 5 r.ż. wówczas można już mówić o afazji rozwojowej
  • dzieci z prostym opóźnieniem mowy w pewnym wieku nagle zaczynają mówić i szybko wyrównują opóźnienie
  • postęp w rozwoju mowy u dzieci z afazją rozwojową jest niewielki
  • oba zespoły charakteryzują się dobrym słuchem, prawidłowym rozwojem umysłowym, prawidłową strukturą i funkcją aparatu wykonawczego, czyli dobrą motoryką mowy
  • cechą wspólną tych zespołów objawowych jest częste występowanie zaburzeń lateralizacji oraz ujawniające się w wieku szkolnym: dysleksja i dysortografia

Alalia traktowana jest w literaturze jako opóźnienie w rozwoju mowy określane też jako opóźniony rozwój mowy, opóźnienie w nabywaniu kompetencji lub rozwoju sprawności realizacyjnych, niedorozwój mowy, niemota. Ogólnie rzecz ujmując chodzi o określenie sytuacji, w której u dziecka nie pojawił się określony etap rozwoju mowy w czasie uznanym powszechnie za typowy.

Prof. J. Cieszyńska podaje, że alalia to zaburzenie rozwoju mowy spowodowane brakiem dominacji lewej półkuli dla przetwarzania języka. Afazja dziecięca zaś to zaburzenia rozwoju mowy spowodowane uszkodzeniem struktury kory mózgowej w lewej półkuli mózgu.

Alalia i afazja dziecięca dają bardzo podobne objawy, tj:

  • zaburzenia rozwoju mowy
  • zaburzenia sekwencji: jedzenia, ubierania się
  • trudności w kontynuowaniu zabaw z rówieśnikami
  • zaburzenia linearności i hierarchiczności
  • brak lub opóźnienie formowania się dominacji stronnej

Charakterystyka alalii:

  • dostateczny rozwój umysłowy (jeżeli jest upośledzenie, to wtórne spowodowane brakiem mowy)
  • dobra ruchomość narządów mowy
  • prawidłowy słuch fizjologiczny (w alalii percepcyjnej może być obniżenie słyszalności)
  • dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej)
  • posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika
  • dziecko nie jest w stanie powtarzać

Alalia może trwać do 7, a nawet 14 roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię. Dziecko rehabilitowane coraz rzadziej używa gestów i onomatopei, przyswaja sobie coraz więcej wyrazów, wymowa staje się coraz bardziej poprawna. Alalia występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt.

Charakterystyka dzieci alalicznych:

  • są nadmiernie aktywne bądź mają skłonność do odosobnienia
  • przejawiają trudności w skupieniu uwagi i dużą jej rozpraszalność
  • brak im umiejętności zabawy w gronie rówieśników
  • poza zaburzeniami mowy nie stwierdza się innych odchyleń neurologicznych

Objawy niepokojące, które mogą świadczyć o alalii są:

  • brak pierwszych słów do 18 miesiąca życia
  • brak łączenia dwóch wyrazów w 2 roku życia
  • brak zdań do 2,6 roku życia
  • nieprawidłowa artykulacja wielu głosek
  • trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem nazw
  • mały zasób słownictwa
  • trudności z rozumieniem pytań i poleceń
  • dziecko niechętnie słucha czytanych tekstów
  • występuje wydłużony czas reakcji na bodziec – słuchowy, wzrokowy itp.

Postepowanie logopedyczne w alalii jest długotrwałe i stanowi część składową kształtowania całej osobowości dziecka.

Bibliografia

Jastrzębowska G., Afazja, dysfazja dziecięca. Praca zbiorowa pod red. Gałkowskiego T. i Jastrzębowskiej G. Logopedia – pytania i odpowiedzi. Tom 2. Opole, 2003.
Jastrzębowska G., Opóźnienie rozwoju mowy. Praca zbiorowa pod red. Gałkowskiego T., Szeląg E., Jastrzębowskiej G., Podstawy neurologopedii, Opole, 2005
Ostapiuk B., Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji. Logopedia 2000, Tom 28
Smyczek B., Zaburzenia mowy spowodowane uszkodzeniem struktur korowych – alalia i dyslalia.
http://www.profesor.pl/mat/na7/na7
Referat wygłoszony przez prof. J. Cieszyńską podczas konferencji logopedycznej w Krakowie 03.12.2009 na temat: Afazja u dzieci. Problemy diagnostyczne i terapeuty.