Rozwój mowy dziecka

Rozwój mowy dziecka powinien przebiegać harmonijnie, z widocznym progresem oraz zgodnie z przyjętymi normami. Rozwój mowy dziecka nie może odbiegać w znaczący sposób od zasad podanych poniżej. Bardzo ważna jest obserwacja ogólnego rozwoju dziecka.

Trwa od narodzin do opanowania wszystkich środków komunikacji werbalnej, czyli do około 7 r.ż. Granice te są umowne, gdyż już w okresie prenatalnym dziecko przygotowuje się anatomicznie, motorycznie i słuchowo do podjęcia czynności mówienia. Także wiek 6 lat to cenzura umowna, ponieważ w okresie szkolnym, szczególnie wczesnoszkolnym, dziecko w dalszym ciągu intensywnie rozwija mowę. Do około 7. r.ż. dziecko przyswaja podstawy systemu językowego – do 3. r.ż. kształtuje się mowa, a od 3. Do 7.r.ż. jest ona doskonalona.

Autorzy najczęściej wyróżniają cztery podstawowe etapy określające rozwój mowy dziecka:

• Okres melodii – 0 – 1 roku życia. Dziecko ma od 0 do12 miesięcy;
• Okres wyrazu – 1 – 2 rok życia. Dziecko ma od 12 do 24 miesięcy;
• Okres zdania – 2 – 3 rok życia. Dziecko ma od 24 – 36 miesięcy;
• Okres swoistej mowy dziecięcej (swoistych form językowych) – 3 – 7 rok życia. Dziecko ma od 36 do 72 miesięcy.

Okres melodii

Dziecko od chwili narodzin ćwiczy tor głosowy i biologiczne możliwości artykulacyjne. Rozpoczyna się rozwój artykulacji, przejawiającej się poprzez krzyk, płacz, postękiwanie, czkawkę, sapanie, mlaskanie, piski, pochrząkiwanie, śmiech, pomrukiwanie, wokalizację malinową (wibrowanie wargami) oraz inne nieokreślone dźwięki, które z czasem przeradzają się w głużenie, a następnie w gaworzenie. Wiele z nich funkcjonuje jako objaw (symptom) potrzeb fizjologicznych czy emocjonalnych, inne to przejawy aktywności dziecka w odpowiedzi na bodźce podawane przez otoczenie.
Pomiędzy 2 – 3 m. ż. (miesiąc życia) niemowlęta zaczynają głużyć (gruchać), czyli wydawać dźwięki, np. “a – buuuuuuuu”, “eeeeeee – uu”. Głużenie jest bezwarunkowe, tzn. że dziecko nie zdaje sobie sprawy z tego, że wydaje odgłosy. Głużenie polega na wydawaniu przez niemowlę dźwięków, które w swoim brzmieniu są podobne do samogłosek i spółgłosek danego języka. Głównym celem gruchania jest ćwiczenie narządów mowy.
Należy dodać, że dzieci, które mają wadę słuchu, także głużą. Ten fakt może niestety przesunąć proces diagnostyczny oraz terapeutyczny w czasie. Taka sytuacja zazwyczaj wpływa na przebieg terapii.
Około 5 – 6 m. ż. u dziecka zauważa się tzw. zabawy głosowe, które z czasem przemieniają się w gaworzenie. Jest to świadome naśladowanie dźwięków mowy usłyszanej w wypowiedziach osób otaczających dziecko. Zaczynają pojawiać się wtedy ciągi sylab, które przez rodziców dziecka postrzegane są jako pierwsze słowa. Jest to jednak błędne myślenie.

Istnieją dwa typy gaworzenia:

• gaworzenie powtarzalne, np. “babababa” (to właśnie ten rodzaj gaworzenia jest mylony z pierwszymi słowami) oraz
• gaworzenie konkatenacyjne, np. “badudededewa”.

Dzieci, u których występuje niedosłuch lub głuchota nie gaworzą. Często mówi się, że dzieci milkną i nikt nie wie dlaczego. Warto wtedy skontrolować słuch dziecka.
Około 7 – 8 m. ż. dziecko zaczyna reagować na mowę – odwraca głowę, patrzy uważniej na usta osoby mówiącej, podtrzymuje kontakt wzrokowy, gdy słyszy wypowiedzi opiekunów. Jednak nie reaguje ono na znaczenie wyrazu, ponieważ jeszcze go nie rozumie. Dla dziecka najważniejsza jest melodia słowa / wypowiedzi. Na swoje imię reaguje już od 6.-7. m.ż., a na proste polecenia i oznajmienia np. „Idziemy na spacer” od 8.m..ż.
Z końcem 1 r. ż. (roku życia) pojawiają się pierwsze słowa od 1 do 10 słów tj. np. “mama”, “tata”, “papa”, “dada”, “hau”, “miau”, “be”, a rozumie kilkanaście wyrazów i zwrotów językowych.

Okres wyrazu

Dziecko w wieku 1. roku wchodzi w etap wypowiedzi jednowyrazowych, a w wieku 1,5. roku dwuwyrazowych. Przełom 1. i 2. r.ż. uznaje się za narodziny mowy.
W tym czasie dziecko zaczyna coraz więcej rozumieć. Stara się odpowiadać na pytania i reagować odpowiednio na polecenia. W języku dziecka najbardziej charakterystyczne jest to, że:

• zamiast całych wyrazów wymawia tylko jego konkretną część – zazwyczaj sylabę akcentowaną w danym słowie. Zdarza się, że wyraz może być redukowane do pierwszej lub ostatniej sylaby nie koniecznie, do tej, która jest akcentowana,
• wyrażenia dźwiękonaśladowcze to słowa, np. pies to “hau”, auto to “bmmmm”.

Słowem w tym okresie nie są tylko wyrazy, które funkcjonują w słowniku dorosłych użytkowników języka. Dzieci często tworzą własne słowa. Wyrazem w słowniku dziecka będzie zarówno słowo: “mama”, “papa” jak i np. “kiziamizia” – ulubiona pluszowa zabawka, “miał” – kot, “be” – owca, itd. Ważne jest to, że dziecko używa danego wyrazu adekwatnie w odniesieniu do konkretnej rzeczy, osoby, miejsca lub sytuacji.

Rodzice zauważają tzw. echolalie (nie należy mylić ich z echolaliami w Autyzmie), które polegają ta tym, że dziecko powtarza za opiekunami słowa, które mają prostą budowę. Jest to doskonały sposób, by uczyć się nowych wyrazów i gramatyki języka. Echolalie rozwojowe nie utrzymują się długo i są etapem przejściowym.

W mowie dziecka obserwuje się liczne substytucje głoskowe (zamiany głosek w słowach), np. “sialik” zamiast “szalik”, “jajka” zamiast “lalka”, itp. Normalne są także elizje głoskowe (opuszczanie głosek w wymawianym wyrazie), np. “aja” zamiast “jaja”. Grupy spółgłoskowe są zazwyczaj upraszczane do jednej spółgłoski.– np. grupa spółgłoskowa “krz” w słowie “krzesło” zostanie uproszczona i może powstać w ten sposób wyraz “kesło”.
Okres wyrazu jest bardzo dynamiczny, jeśli chodzi o poszerzanie słownictwa przez dziecko. Na tym etapie rozwoju mowy może nauczyć się ono nawet 5 słów każdego dnia.

Dziecko 2 – letnie powinno łączyć 2 wyrazy w jedno proste zdanie, np. “Mama da” – Mama daj, “Hau pi” – Pies pije.
Pierwsze odmieniane wyrazy obserwuje się zanim dziecko ukończy 1,5 roku, a od tego wieku coraz częściej budowane są wypowiedzi dwuwyrazowe. Jako pierwsze odnotowuje się zdania rozkazujące, potem orzekające albo rozkazujące i orzekające równocześnie, następnie zdania wykrzyknikowe, później także pytające i przeczące.
Najczęściej pomiędzy 16. a 24. m.ż. obserwuje się tak zwaną eksplozję słownictwa (wybuch słownictwa) – szybki przyrost leksemów następujący prawie zawsze po opanowaniu przez dziecko pierwszych 50 słów. Zjawisko to kojarzone jest także z intensywną nauką chodzenia oraz przyśpieszonym rozwojem poznawczym.

Okres zdania

Przełom 2. i 3. r.ż. jest decydujący dla rozwoju mowy. Dziecko w tym wieku przechodzi od fazy wypowiedzi dwuwyrazowych przez fazę wypowiedzi dwuwyrazowych do fazy pełnych zdań. Jest to czas form odmiany wyrazów (rozpoczynający się w wieku 2 lat) oraz pytań i przeczeń (od wieku 2 lat i 3 miesięcy).
Zdania tworzone przez dziecko bardzo często odbiegają od poprawności składniowej i fleksyjnej. Najczęściej są one twierdzące i składają się z dwóch wyrazów, np. “mama choć”, “daj pić”, “chcę am”, itp.

Dziecko powtarza trudniejsze konstrukcje składniowe podczas recytowania wierszyków i śpiewu, ale jeszcze ich nie stosuje w mowie spontanicznej. Liczne są natomiast pytania, za pomocą których dziecko buduje dialog. Ilość wyrazów w zdaniu wzrasta – od 2-4 w wieku 2 lat (zdania pojedyncze proste) do 3-6 w wieku 3 lat (zdania pojedyncze proste i rozwinięte, zdania złożone).
Mowa dziecka w tym okresie jest często nieporadna. Nadal utrzymują się substytucje głoskowe, które polegają zazwyczaj na zamianie głoski trudniejszej artykulacyjnie, na głoskę łatwiejszą, poprawnie realizowaną przez dziecko. Jednak bywa i tak, że głoska łatwiejsza zastępowana jest przez trudniejszą w realizacji, np. [l] zastępowane przez [r]. Dziecko mówi “motyr” zamiast “motyl”. Określa się to mianem hiperpoprawności. Ponadto, do normy rozwojowej zalicza się palatalizacja (zmiękczanie) oraz w dalszym ciągu redukowanie (skracanie, upraszczanie) grup spółgłoskowych.

Pomimo wielu substytucji i hiperpoprawności w wymowie dziecka, często poprawia ono dorosłych, gdy ci wymawiają wyrazy niepoprawnie. Kiedy dorosły powtórzy wyraz “żaba” jako “zaba” dziecko zareaguje – Nie mówi się “zaba” tylko “zaba”. Jest to spowodowane tym, że dziecko słyszy różnicę między głoskami. Odpowiada za to słuch fonemowy. Dzięki niemu dziecko wie, że mówi się “samochód”, “szafa”, ale jeszcze nie potrafi wypowiedzieć prawidłowo tych słów, dlatego tak często słyszy się z ust dziecka: “śamochót” i “śafa”.

Ciekawym zjawiskiem sąmalapropizmy, które polegają na tym, że dziecko błędnie używa wyrazów o podobnym brzmieniu, np. myli wyrazy “soczek” i “koczek”.
Dziecko w tym czasie powinno być rozumiane nie tylko przez swoją najbliższą rodzinę, ale także przez inne osoby.
Zdanie bliżej 3 urodzin dziecka powinny być coraz dłuższe składające się z 3, 4 elementów.
Słownictwo dziecko w 3. r.ż. obejmuje głównie wyrazy umożliwiające porozumiewanie się z otoczeniem i zaspokajanie podstawowych potrzeb. Dlatego wśród słów tych znajdują się imiona własne i pospolite osób i zwierząt oraz nazwy pokarmów, napojów, ubrań, części ciała, przedmiotów codziennego użytku, zabawek, urządzeń i wyposażenia mieszkania, środków lokomocji, a także rzeczy, z którymi styka się poza domem. Nie zauważa się jeszcze rzeczowników oznaczających pojęcia abstrakcyjne. Czasowniki używane są do określania funkcji biologicznych (np. jeść, pić), bezpośredniej wymiany informacji z otoczeniem (np. dać, mieć)oraz własnych ruchów i czynności wykonywanych przez siebie (np. stać, rzucać).
Gdy dziecko osiąga 3. r.ż. jego słownictwo rozrasta się zarówno w zakresie liczebności, jak i różnorodności treściowej. Jego zasób może dochodzić do 1575 wyrazów.

Okres swoistej mowy dziecięcej

Jest to najdłuższy okres w rozwoju mowy dziecka, od 3 do 7 lat (u 7-latków pojawia się mowa właściwa), W czasie jego trwania zachodzi wiele zmian jakościowych w wymowie dziecka. Pod koniec tego okresu dziecko powinno poprawnie artykułować wszystkie głoski języka polskiego.
Dziecko rozmawia ze swoimi opiekunami, rówieśnikami bardzo swobodnie. W swojej komunikacji posługuje się dłuższymi zdaniami. Często obserwuje się problemy z długimi wyrazami, czyli takimi które mają więcej niż cztery sylaby. Stąd biorą się “kosmiczne słowa”, np. “lokolotywa” zamiast “lokomotywa”.
Zjawiskiem, które jest typowe dla okresu swoistej mowy dziecięcej są neologizmy językowe. Są to twory językowe, które dziecko tworzy samo. Dziecięce neologizmy nie występują w języku osób dorosłych. Istnieje wiele mechanizmów, poprzez które one powstają. Należą do nich:

• metatazy (przestawianie głosek a nawet całych sylab), np. “[…] letefon” zamiast “telefon”,
• zjawisko asymilacji (upodobnienie), np. “pami” zamiast “pani”,
• kontaminacja (tworzenie słów z dwóch lub większej liczby wyrazów na zasadzie ich zlepiania w jedno słowo np. “zatelefonić” = telefon + dzwonić, “buciarnia” = buty + końcówka “arnia” przez, którą tworzy się słowa typu “kwiaciarcia”, “kawiarnia”.

Neologizmy dziecięce (nowotwory dziecięce) są bardzo ciekawym zjawiskiem, ponieważ świadczą o tym, że dziecko nabywa umiejętności gramatycznych języka ojczystego i stara się tę wiedzę, w sposób niekontrolowany, ale za to kreatywny, wykorzystywać. Są one dowodem na to, że dziecko próbuje wykorzystywać język i jego zasady do wyrażania siebie, swoich myśli i zamiarów oraz do nazywania rzeczywistości.

W tym okresie znacznie przyrasta liczba słownictwa. Pod względem leksykalnym mowa dziecka jest coraz bogatsza. Odnotowuje się także wyraźny przyrost pozostałych części mowy; zwiększa się ogólna liczba przymiotników i przysłówków oraz zaimków. Frekwencja liczebników w mowie czynnej jest związana z umiejętnością liczenia i ze zrozumieniem pojęcia zbioru. Pojmowanie liczebników przypada dopiero na 5. i 6. r.ż. Dzieci w wieku przedszkolnym używają tylko liczebników głównych i porządkowych, a odmiana liczebników w wieku dziecięcym prawie nie występuje. Pod koniec wieku przedszkolnego dzieci zaczynają pojmować metaforę. Umiejętności językowe dzieci będą jeszcze doskonalić w wieku wczesnoszkolnym, kiedy będą poznawały zasady komunikacji werbalnej i zaczną posługiwać się nieużywanymi dotąd rodzajami zdań, kiedy będą poznawały nietypową odmianę wyrazów, uczyły się swobodnie tworzyć wyrazy pochodne i wreszcie: będą pracowały nad wyrazistą artykulacją podczas odpowiedzi ustnych i recytacji.
Rozwój mowy dziecka – artykulacja

4 rok życia

5 rok życia

6 rok życia

Bibliografia

Demel G., 1982, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne
Kaczmarek L., 1977, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin, Wydawnictwo Lubelskie
Kaczorowska-Bray K., Milewski S., 2016, Wczesna interwencja logopedyczna, Wydawnictwo Harmonia
Łobacz P., 2005, Prawidłowy rozwój mowy dziecka, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg i G. Jastrzębowskiej, Opole, Uniwersytet Opolski
Minczakiewicz E., 1996, Mowa ~ Rozwój ~ Zaburzenie ~ Terapia, Kraków, Wydawnictwo Naukowe WSiP
Styczek I., 1981, Logopedia, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Naukowe